1788 yılı Wolfgang Amadeus Mozart için kötü başlamıştır: Viyana'da Mayıs ayındaki Don Giovanni operasının başarısız yorumunu 29 Haziran'da küçük kızının ölümü izler. Parasızlıktan kent dışındaki Wahringer sokağında oturan besteci, mason arkadaşı Puchberg'e yardım isteyen o acıklı mektupları gönderir. Para kazanmak için güncel dans müzikleri, menuetler ve Alman dansları yazar. Bu arada üç senfonisi üzerinde de çalışır.

26 Haziran'da bitirdiği 39. Senfoni'yi, 25 Temmuz'da tamamladığı 40. Senfoni ve 10 ağustos’ta bitirdiği 41. Senfoni izler.

1733'ten o tarihe kadar yazdığı 16 senfoni içinde yalnızca 40. Senfoni minör tondadır. (Bu arada zaten Mozart'ın 41 senfonisi içerisinde yalnızca ikisi minör tondadır (25. ve 40.) Bunun için belki haklı olarak müzik otoriteleri bir acının anlatımı olarak tanımladıkları senfoni için, Mozart’ın “Patetik” senfonisi olarak adlandırmış ve buna benzer yakıştırmalar yapmışlardır.

Mozart, flüt, 2 obua, 2 fagot, 2 korno ve yaylılar için yazdığı senfoniye daha sonra (1788-91 yılları arasında) iki klarinet daha eklemiştir. 1788 yılında Viyana’da abonman konserleri için yazılan, o günlerle bir türlü yorumlanamayan (1790'larda Frankfurt’ta seslendirildiği sanılan) senfoni, eleştirmenlerce beğenilmemiş, çiğ, anlamsız ve karamsar bulunmuş, alışılmayan vurgulamalarıyla şaşırtmıştı.

Çağımızda ise bu sesleniş bir insanın yakınışını acı bir çığlık olarak değil de, soylu bir şarkı şeklinde yansıtarak anlam kazanmaktadır. G. Westermann’ın deyişiyle “göz yaşları altındaki bu gülümseyiş, içimizde sıkışıp kalmış duyguları çözüyor.”


Bölümler

I. Molto allegro
II. Andante
III. Menuetto. Allegro & Trio
IV. Allegro assai


Senfoninin genel yapısı sonat formundadır. İlk bölümü (Molto allegro) iç çekişi yansıtan biraz savunmasız, biraz da şizofrenik belirtilerin dışa vurulduğu, üç notadan oluşan küçük bir motif parçası üzerine kurulmuş ana tema ile başlar. Birden beliren güçlü tutti (tüm orkestra), bu acıklı duyguya karşıt ikileme dönüşen Majör bir hava oluştursa da yine de karamsar yönünü belli edecektir.

İkinci tema ise yaylılardan duyulur, daha çok anlık bir avuntu şeklinde özetlenebilir. Geliştirim bölmesinin acı dolu tema ile girmesine karşın birinci tema hemen, bir ölçü sonra tekrar egemenliğine kavuşur ve bu huzursuz ortamı sürdürür ama umutsuzluk bile bu mutlak güzelliğin ince sanat çizgisini hiçbir zaman zedeleyemez. Bölüm acı dolu bir enerji ile sona erer.

İkinci bölüm (Andante), özlem dolu ana tema küçük parçalar şeklinde, sanki kaleydoskoptan bakıyormuşçasına, zarifçe sunulur. Buna, biri sıçrayışlarla ilerleyen diğeri ise daha sevimli karakterde iki yan tema katılır ve ustaca birbirinin içinde örülür. Ancak özlem dolu tema neşelenmek istemezmiş gibi kendini, gizli acısını sürekli duyurur. Gelişimde güçlenen bu acı, yeniden serim bölümünde ustaca düzenlenmiş kontrpuan ile (karşı melodi ile) seçkinleşir.

Üçüncü bölüm (Menuetto. Allegro & Trio) geleneksel 3 dörtlük menuet kalıplarının dışında güçlü bir duygu yoğunluğundadır. Adeta tehdit edici tavırla yükselen tema, buruk ses uyumsuzluklarıyla desteklenir. Galant çağın zarif saray dansı yok olmuş, Mozart yaşamında ilk kez bu kadar katı bir menuet yazmıştır.

Ayrıca senkoplu ritmiyle üç dörtlük zamanı zorlayarak sanki Beethoven'in scherzolarınının öncülüğünü yapar. Ancak Majör tondaki Trio kornoların seçkinleştiği zarif bir pastoral (kırsal) atmosfer ile teselli bulur. Mozart’ın çağdaşları onun bu zamana uymayan başkaldırışını sezmiş ve besteciyi kültürsüzlük ve zevksizlik ile suçlamışlardır.

Son bölüm olan (Allegro assai) senfoninin tüm karanlık ve karamsar yönlerini toplamışcasına başlar. Bu huzursuz ana temanın ilk bölmesini Beethoven 5. Senfoninin üçüncü bölümü olan scherzosunda kullanmıştır. Bu karışık ortamda ikinci tema yine daha donuk ve hüzünlü bir aydınlıkla doğsa da havayı sakinleştiremez. Forte (güçlü) olarak duyulan gelişme kısmında duyulan şeytani ve enerjik gücün bitime kadar senfoniye egemenliği engellenemez.

İlginizi çekecek, öneririm:
Ludwig van Beethoven, Senfoni No. 3 Op. 55 "Eroica - Kahramanlık" Mi bemol Major