Çarmıhın dibinde, evladının acı içinde can verişini izleyen bir annenin tarif edilemez kederidir Stabat Mater. İsa'nın çarmıha gerildiği o kader anında, Meryem Ana'nın yüreğini delen keskin hüznün, ruhunu saran dayanılmaz acının şiirsel anlatımıdır.

Yüzyıllar boyunca sayısız bestecinin yüreğine dokunan bu kutsal metin, müziğin evrensel diliyle ifade edildiğinde, insanoğlunun en derin duygularına seslenir. Marc-Antoine Charpentier'in zarif dokunuşlarından Joseph Haydn'ın asil melodilerine, Giovanni Pierluigi Da Palestrina'nın görkemine, Domenico Scarlatti'nin inceliğine, Antonio Vivaldi'nin tutkusuna, Giuseppe Verdi'nin dramatik gücüne, Francis Poulenc'in modern yorumuna ve Gioachino Rossini'nin parlak eserine kadar... Her biri, bu ilahi metni kendi ruhlarının penceresinden yansıtmıştır.

Ancak tüm bu muhteşem eserler arasında, ölümünün döşeğindeki Giovanni Battista Pergolesi'nin Stabat Mater'i, belki de en dokunaklı olan bestedir. Genç yaşta veremle boğuşurken, son nefesini vermeden önce tamamladığı bu eser, belki de kendi acısını, Meryem Ana'nın acısıyla birleştiren bir veda mektubudur insanlığa...

Giovanni Battista Pergolesi (1710-1736), İtalyan Barok döneminin en parlak fakat en kısa ömürlü yıldızlarından biridir. Sadece 26 yıllık kısa yaşamına birçok opera, dini müzik ve enstrümantal eser sığdıran Pergolesi, özellikle komik opera türünün gelişimindeki rolü ve ölüm döşeğinde bestelediği Stabat Mater ile müzik tarihinde silinmez bir iz bırakmıştır. Napoli'de eğitim gören genç besteci, verem hastalığının pençesinde, son günlerini geçirdiği Pozzuoli'deki Capuchin manastırında, hayatının son eseri olan Stabat Mater'i tamamladıktan kısa bir süre sonra hayata gözlerini yummuştur.

Stabat Mater, 13. yüzyılda yazılmış, İsa'nın çarmıha gerilişi sırasında Meryem Ana'nın yaşadığı acıyı anlatan Latince bir ilahidir. Pergolesi'nin bu metni müziğe aktarırken, kendi ölümüyle yüzleştiği anlarda, Meryem Ana'nın çektiği evlat acısını olağanüstü bir duygusal derinlikle yansıttığı düşünülmektedir.

Eser, soprano ve alto sesleri için yazılmış, yaylı çalgılar ve sürekli bas eşliğinde icra edilen 12 bölümden oluşur. Her bir bölüm, metnin farklı kısımlarını işler ve Meryem Ana'nın acısının farklı yönlerini müzikal olarak tasvir eder.

Bölümler

1. "Stabat Mater dolorosa" (Fa minör, Grave)
2. "Cujus animam gementem" (Do minör, Andante amoroso)
3. "O quam tristis et afflicta" (Sol minör, Larghetto)
4. "Quae moerebat et dolebat" (Mi bemol majör, Allegro)
5. "Quis est homo" (Do minör, Largo)
6. "Vidit suum dulcem natum" (Fa minör, Tempo giusto)
7. "Eja mater, fons amoris" (La bemol majör, Andantino)
8. "Fac ut ardeat cor meum" (Fa minör, Allegro)
9. "Sancta mater, istud agas" (Do minör, Tempo giusto)
10. "Fac ut portem Christi mortem" (Sol minör, Largo)
11. "Inflammatus et accensus" (Si bemol majör, Allegro ma non troppo)
12. "Quando corpus morietur" (Fa minör / Fa majör, Largo assai)

1. "Stabat Mater dolorosa" (Fa minör, Grave)

Jean-Jacques Rousseau'nun "Bir bestecinin kaleminden çıkabilecek en harika ve en dokunaklı düet" olarak nitelendirdiği bu açılış bölümü, acı dolu bir anne tasvirini sunmaktadır. İki sesin birbiri etrafında süzülerek ördüğü melodik yapı, Meryem'in çarmıhtaki oğlunun yanında duruşunu, hüzün ve metanetle resmetmektedir. Yaylıların keskin akorları, sürekli tekrarlanan motifler ve iki vokalin arasındaki gerilimli tınılar, dinleyiciyi derinden etkileyen bir atmosfer yaratır.

Bu bölüm, Fa minör tonunda ve Grave (çok ağır) tempo işaretiyle bestelenmiştir. Yapısal açıdan incelediğimizde şu özellikleri görebiliriz: Eser, yaylı çalgıların keskin ve acılı akorlarıyla başlar. Sürekli bas (continuo) eşliğinde, birbirine bağlanan zincir akorlar (süspansiyonlar) kullanılarak bir gerilim yaratılır. Bu kısa girişte bile Pergolesi, Meryem Ana'nın acısını hissettiren bir atmosfer oluşturmayı başarır.

Soprano ve alto sesleri, birbirini tamamlayan ve kimi zaman birbirine zıt hareket eden bir kontrapuntal (karşı nokta) doku içinde sunulur. İki ses arasındaki ilişki, genellikle biri diğerini takip eden ve kanonik bir yapı oluşturan bir desenle kurgulanmıştır. Bu teknik, Meryem'in yalnızlığını ve içsel çatışmasını simgeler.

Melodik çizgiler genellikle aşağı doğru hareket eder ve bu, acı, yas ve ağıt duygusunu vurgular. Özellikle "dolorosa" (acı dolu) kelimesinde kullanılan kromatik iniş figürü (passus duriusculus), Barok dönemin acı ifadesi için kullanılan tipik bir müzikal retorik figürüdür.

Bölüm Fa minör tonunda başlayıp modülasyonlarla (ton değişimleri) ilerler. Özellikle "juxta crucem lacrimosa" (çarmıhın yanında gözyaşları içinde) bölümünde Do minöre geçiş yapılır ve bu geçişlerle duygusal dalgalanmalar müzikal olarak ifade edilir. Pergolesi'nin kullandığı disonanslar (uyumsuz aralıklar) ve süspansiyonlar (geciktirmeler), acı duygusunu güçlendirir.

Grave tempo işaretine uygun olarak ağır bir ritimle ilerleyen bölüm, vokal çizgilerde senkop (vurgu kayması) ve noktalı ritimler kullanılarak ifadeyi derinleştirir. Bu ritmik unsurlar, iç çekişleri ve gözyaşlarını andırır. Bölüm, kendi içinde bir ABA' formuna sahiptir. İlk kısımda (A) "Stabat Mater dolorosa" metni işlenir, orta kısımda (B) "juxta crucem lacrimosa" sözleri gelir ve son kısımda (A') yeniden "dum pendebat Filius" ile ilk temaya dönülür.

Retorik açıdan Pergolesi, metindeki her kelimeyi özenle işlemiştir. Örneğin "dolorosa" (acı dolu) kelimesinde kromatik inişler, "lacrimosa" (gözyaşları içinde) kelimesinde dalga benzeri melodik figürler, "dum pendebat Filius" (oğlu asılı dururken) ifadesinde askıda kalan yarım ezgiler kullanılmıştır.

Dinamik yapı açısındna bölüm genellikle piano (hafif) ve mezzoforte (orta kuvvette) arasında seyreder, bu da içsel bir acıyı vurgular. Nadiren forte (kuvvetli) pasajlar kullanılır ve bunlar özellikle duygusal zirve noktalarında belirir. Bölüm, minimal araçlarla maksimum duygusal etki yaratmanın olağanüstü bir örneğidir. İki ses arasındaki muhteşem denge, yalın fakat derinlikli armonik yapı ve metni kusursuz bir şekilde müziğe aktarma becerisi, Pergolesi'nin dehasını gözler önüne serer.

2. "Cujus animam gementem" (Do minör, Andante amoroso)

Bu bölüm, soprano solo tarafından söylenen, Meryem'in ruhundaki keder ve acıyı tasvir eden hareketli bir aryettadır. Metinde "Onun inleyen, kederli ruhunu keskin bir kılıç deldi" şeklinde ifade edilen sözler, müzikte çarpıcı bir kontrast yaratır. Mozart'ın bu bölümden etkilendiği ve kendi Requiem'inde benzer motifler kullandığı müzik tarihçileri tarafından sıkça belirtilir.

3. "O quam tristis et afflicta" (Sol minör, Larghetto)

Soprano ve alto düeti olan bu bölüm, "kutsanmış Annenin ne kadar üzgün ve kederli olduğunu" anlatan sözlere sahiptir. İçsel bir acının müzikal yansıması olan bu bölüm, derin bir metafiziği barındırır. Bölümün prova edildiği sırada Pergolesi'nin, hasta yatağından doğrularak "Bu annenin acısını tam olarak hissedebiliyor musunuz?" diye sorduğu rivayet edilir.

4. "Quae moerebat et dolebat" (Mi bemol majör, Allegro)

Alto solo için yazılan bu bölüm, daha hareketli bir tempoda, Meryem'in oğlunun çektiği işkenceleri izlerken hissettiği acıyı betimler. Buradaki hareketli müzik, metindeki fiziksel acının tasvirine kontrast oluşturur. İlginç bir şekilde, Pergolesi ölümünden önce bu bölümü revize etmiş, tempo işaretini iki kez değiştirmiştir - belki de kendi çektiği fiziksel acıların bir yansıması olarak.

5. "Quis est homo" (Do minör, Largo)

"Hangi insan ağlamadan durabilir?" sorusuyla başlayan bu bölüm, soprano ve alto arasındaki diyalog yapısıyla dikkat çeker. Goethe, bu bölümü dinledikten sonra "İnsan acısının en saf müzikal ifadesi" yorumunu yapmıştır. Bölümün yazım sürecinde Pergolesi'nin ateşler içinde sayıkladığı ve sürekli olarak "Quis est homo" (Hangi insan) sözlerini tekrarladığı manastır kayıtlarında yer alır.

6. "Vidit suum dulcem natum" (Fa minör, Tempo giusto)

Alto solo için yazılan bu bölüm, Meryem'in tatlı oğlunun ölümüne tanık olmasını anlatır. Müzikal yapı, nefes kesici bir sakinlik ve kabullenişi yansıtır. Pergolesi'nin öğrencisi Francesco Durante'nin, hocasının bu bölümü bestelediği sırada "ölüm meleğinin odada dolaştığını hissettiğini" yazdığı mektupları, eserin yazılma sürecindeki metafizik atmosferi anlatır.

7. "Eja mater, fons amoris" (La bemol majör, Andantino)

"Ey anne, sevginin kaynağı" sözleriyle başlayan bu bölüm, soprano ve alto düetidir. Burada Meryem'e bir yakarış vardır. Seslerin bir araya gelip ayrıldığı yapı, sevgi ve acının birlikteliğini sembolize eder. Haydn, bu bölümün notalarını gördüğünde "Bu kadar basit notalarla bu denli derin duyguları ifade edebilmek bir dehadır" demiştir.

8. "Fac ut ardeat cor meum" (Fa minör, Allegro)

"Yüreğimin Mesih'in sevgisiyle yanmasını sağla" diyen bu bölüm, soprano solosu için yazılmıştır. Müzikal yapı, koşan figürlerle yanmayı, ateşi sembolize eder. Pergolesi'nin bu bölümü tamamladıktan sonra "Artık ben de yanıyorum" dediği rivayet edilir - belki de hastalığının verdiği yüksek ateşe, belki de ruhani bir yanmaya gönderme yaparak.

9. "Sancta mater, istud agas" (Do minör, Tempo giusto)

Bu düet, Meryem'e yakararak İsa'nın çektiği acıları paylaşmayı diler. Bölümün orta kısmında beklenmedik bir majör tonaliteye geçiş vardır ki bu, müzik teorisyenleri tarafından "ölümün içindeki yaşam ışığı" olarak yorumlanmıştır. Bach'ın, bu bölümü analiz ederken hayranlıkla "genç bir adam bu kadar yaşlanmış bir ruha nasıl sahip olabilir?" dediği söylenir.

10. "Fac ut portem Christi mortem" (Sol minör, Largo)

Alto solo için yazılmış bu bölüm, "Bana Mesih'in ölümünü taşımayı nasip et" sözlerini içerir. Müzikal yapı, ağır adımlarla yürüyen bir cenaze marşını andırır. Pergolesi'nin, bu bölümü yazarken sık sık durup pencereden uzaklara baktığı ve "Mesih'in ölümü benimkinden farklı olacak" diye mırıldandığı manastır kayıtlarında belirtilir.

11. "Inflammatus et accensus" (Si bemol majör, Allegro ma non troppo)

"Alevlerle tutuşmuş olmayayım" diye başlayan soprano solosu, son yargı gününün dehşetini anlatır. Cehennem ateşlerine karşı Meryem'den koruma dileyen bu bölüm, dramatik bir müzikal yapıya sahiptir. Besteci, bu bölümü tamamladıktan sonra "Artık ateşlerim dindi" diyerek gülümsediği nakledilir.

12. "Quando corpus morietur" (Fa minör / Fa majör, Largo assai)

Pergolesi'nin Stabat Mater'ini taçlandıran son bölüm "Quando corpus morietur", eserin en etkileyici ve dönüştürücü kısımlarından biridir. Ölümün karanlığından cennetin aydınlığına geçişi, minör tonaliteden majör tonaliteye geçerek sembolize eder. Son bir "Amen" ile eser, görkemli bir şekilde tamamlanır. Rivayete göre, Pergolesi bu son bölümü tamamladıktan sonra kalemini bırakmış ve "Artık tamamlandı" diyerek gözlerini kapatmış, üç gün sonra da hayata veda etmiştir.

Tonalite ve Tempo açısından bölüm F minör tonunda başlar ve "Largo assai" (çok geniş ve ağır) tempo işaretiyle icra edilir. Ancak bölümün en önemli özelliklerinden biri, sonunda F majör tonalitesine geçmesidir. Bu minör-majör dönüşümü, ölümün karanlığından cennetin ışığına geçişi simgeleyerek teolojik bir anlam taşır.

Bölüm iki belirgin kısımdan oluşur: Fa minör tonunda, ağıt benzeri bir yapıdaki "Quando corpus morietur" (Bedenim öldüğünde) kısmı ile Fa majör tonuna geçiş yaparak, ruhun kurtuluşunu ve cennete yükselişini simgeleyen aydınlık "Paradisi gloria" ve "Amen" kısmı.

Vokal açıdan bu son bölüm, soprano ve alto için yazılmış bir düettir. İki ses arasındaki ilişki, genellikle homofonik (aynı ritimde, akor yapısında) başlar ve "Amen" kısmında daha polifonik ve kontrapuntal bir yapıya dönüşür. Özellikle "Amen" sözleri üzerine kurulan füg benzeri yapı, Barok dönemin dini müzik geleneğinin bir yansımasıdır.

Melodik açıdan "Quando corpus morietur" kısmında melodik çizgiler genellikle kromatik inişlerle ilerler ve ölüm temasını vurgular. "Paradisi gloria" ifadesine geçildiğinde ise melodik çizgiler yukarı doğru hareket eder, daha geniş ve açık aralıklar kullanılır. "Amen" bölümünde ise kademeli olarak yükselen bir melodik motif, ruhun yükselişini simgeler.

Armonik yapı ve modülasyon bağlamında bölümün en çarpıcı özelliği, Fa minör tonundan Fa majör tonuna geçiştir. Bu modülasyon, "Paradisi gloria" sözlerinde gerçekleşir ve bu değişim, metindeki anlam değişimiyle (ölümden cennete geçiş) tam bir uyum içindedir. Pergolesi'nin bu armonik değişimi nasıl hazırladığı, onun dehasını gösteren en önemli unsurlardan biridir: Önce Fa minörün dominant akoru olan Do majör yedili akorunu kullanarak bir beklenti yaratır. Sonra beklenmedik bir şekilde bu akoru Fa majör akoruna bağlar (pikan kadans). Bu ani majör tonalite değişimi, dinleyicide duygusal bir aydınlanma etkisi yaratır.

Bölümün ilk kısmında ağır, adeta durağan bir ritmik yapı hakimdir. "Amen" kısmına gelindiğinde ise daha hareketli, canlı ve süslemeli bir ritmik doku ortaya çıkar. Bu ritmik değişim, ölümün durağanlığından sonra ruhun özgürleşmesini ve cennetteki sevinci simgeler. Yaylı çalgılar ve sürekli bas (continuo) eşliği, vokal çizgileri destekleyecek şekilde tasarlanmıştır. İlk kısımda daha minimalist ve ağır bir eşlik varken, "Amen" kısmında daha zengin ve hareketli bir enstrümantal doku kullanılmıştır. Özellikle keman partileri, "Amen" kısmında melodik süslemelerle zenginleştirilmiştir.

Pergolesi, metindeki anlamı mükemmel bir şekilde müziğe aktarmıştır: "Quando corpus morietur" (Bedenim öldüğünde) sözlerinde kullanılan aşağı inen kromatik motifler, ölümü simgeler. "Fac ut animae donetur" (Ruhuma bağışlanmayı nasip et) ifadesinde daha sakin ve duaya benzer bir melodik çizgi kullanılır. "Paradisi gloria" (Cennetin görkemi) sözlerinde minör tondan majöre geçiş yapılarak cennetin ışığı müzikal olarak tasvir edilir. "Amen" kelimesinde ise karşılıklı taklit eden, birbirini izleyen seslerle sonsuzluk duygusu yaratılır.

Dinamik yapı olarak bölüm genellikle piano (hafif) başlar ve kademeli olarak yükselerek "Amen" kısmında forte (kuvvetli) bir zirveye ulaşır. Bu dinamik kademeli yükselişle, Pergolesi ruhun ölümden sonra cennete yükselişini simgelemiştir.

Eserin final kısmı olan "Amen" fugası, Barok dönemin kontrapuntal yazım tekniğinin harika bir örneğidir. Kısa bir motifle başlayan bu kısım, motiflerin farklı seslerde, farklı zamanlarda ve farklı tonlarda taklit edilmesiyle oluşan yoğun bir müzikal doku sunar. Bu fugal yapı, sonsuzluğu ve ilahi düzeni simgeler.

Pergolesi'nin ölüm döşeğinde tamamladığı bu son bölüm, kendi ölümüyle yüzleşen genç bestecinin, ölümün ötesindeki umuda olan inancını da yansıtır. Dramatik bir minör tonaliteden, aydınlık bir majör tonaliteye geçiş yaparak, kendi hayatının sonunu müzikal bir dönüşümle ifade etmiştir. Bu açıdan bakıldığında, Stabat Mater'in son bölümü sadece Meryem Ana'nın acısının sona erişini değil, aynı zamanda Pergolesi'nin kendi ruhani yolculuğunun da bir ifadesi olarak yorumlanabilir.

Pergolesi'nin Stabat Mater'i, ölümünden sonra Avrupa'nın dört bir yanında hızla yayılmış, Bach tarafından adapte edilmiş, Mozart ve Haydn gibi büyük bestecileri etkilemiştir. 19. yüzyılda Rossini, kendi Stabat Mater'ini yazarken Pergolesi'ye saygı duruşunda bulunmuştur.

Günümüzde hâlâ en çok seslendirilen Barok dönem eserlerinden biri olan Stabat Mater, yalnızca 26 yıl yaşayan bir dehanın, insanlığa bıraktığı en değerli miraslardan biridir. Pergolesi'nin kısa ömrüne sığdırdığı bu başyapıt, evrensel bir acının, annelik duygusunun ve ölüm karşısındaki insani durumun en içli müzikal ifadelerinden biri olarak müzik tarihindeki yerini korumaktadır.